tỷ lệ kèo nhà cái công cuối

Phục vụ nhã tỷ lệ kèo nhà cái cho hai đời vua Khải Định và Bảo Đại, cụ Lữ Hữu Thi (101 tuổi), tỷ lệ kèo nhà cái công cuối cùng của dàn tỷ lệ kèo nhà cái lễ cung đình triều Nguyễn, vẫn nhớ như in những bản tỷ lệ kèo nhà cái vua thích, hay quy tắc bất di bất dịch trong cung.

Trong căn nhà nhỏ tại số 250 đường Đặng Tất, làng Thế Lại Thượng, xã Hương Vinh (Hương Trà, Thừa Thiên - Huế), cụ Lữ Hữu Thi vẫn rất minh mẫn khi trò chuyện với khách. Đôi mắt tinh anh, đôi tay cụ như múa lượn khi biểu diễn từng loại tỷ lệ kèo nhà cái cụ trong bộ Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế.

Sinh năm 1910 trong gia đình có truyền thống về tỷ lệ kèo nhà cái lễ cung đình, cụ Thi được thân sinh truyền dạy tuyệt kỹ của nhiều loại tỷ lệ kèo nhà cái cụ dân tộc. Nhờ người quen giới thiệu, cụ được nhận vào đội tỷ lệ kèo nhà cái Hòa Thanh (hay còn gọi là Đội Tiểu tỷ lệ kèo nhà cái, thuộc Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế).

“Lên 8 tôi đã biết sử dụng đàn nhị, đàn tam, đàn nguyệt, đàn tỳ bà, địch, phách tiền, tam âm, trống bản… Đến 15 tuổi, tôi vào phục vụ Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cho vua Khải Định và sau đó là Bảo Đại. Giờ tôi vẫn đánh được hầu hết bản tỷ lệ kèo nhà cái mà các vua thường kêu tôi vào hầu”, cụ Thi tự hào nói.

Và cụ rành rọt kể, Nhã tỷ lệ kèo nhà cái có nhiều bản, mỗi dịp lễ là một bản khác nhau, không thể đánh lẫn lộn. Như bảnVạn thọđánh trong ngày chúc tuổi vua, bản Đăng đàn cung đánh trong dịp đón tiếp chư tướng các nước, bảnKim tiềnđánh dịp vua vui chơi yến tiệc…

Suốt thời gian chơi tỷ lệ kèo nhà cái trong cung vua, điều cụ Thi nhớ nhất là việc phải học cho thuần thục các nghi lễ cầu kỳ của cung đình, từ việc vận khăn đen, áo dài cho đúng quy cách đến việc đi đứng khi biểu diễn trước mặt vua.

“Các quy tắc trong cung đình cực kỳ khắt khe, phải lo đứng cho ngay hàng, thẳng lối, nhiều khi lỡ đứng phải tổ kiến lửa cũng phải đứng yên chịu đốt, lễ kết thúc mới được gãi thì toàn chân đã sưng tấy. Có khi nửa đêm, vua ngẫu hứng cho gọi ban tỷ lệ kèo nhà cái vào phục vụ, người trực đội tỷ lệ kèo nhà cái ở Ngọ Môn (đội tỷ lệ kèo nhà cái không được ở trong cung nên phải cử một người trực để nhận lệnh của vua) lại tất tưởi đi thông báo cho anh em tập hợp”, cụ Thi kể.

Mỗi lần vua làm lễ tại lăng Gia Long, cả đội tỷ lệ kèo nhà cái phải thức dậy từ nửa đêm, lo đi bộ hơn 5 km từ kinh thành lên lăng vua để đứng chỉnh tề đợi giờ làm lễ. Cụ Thi cho biết vua Khải Định có thú vui nghe Nhã tỷ lệ kèo nhà cái, vua cũng biết chơi đàn tranh. Còn vua Bảo Đại thường quan tâm việc triều chính nên chỉ kêu đội tỷ lệ kèo nhà cái phục vụ vào dịp lễ tế, yến tiệc.

“Ngày tôi mới chân ướt chân ráo vào phục vụ trong cung, mỗi lần chơi tỷ lệ kèo nhà cái dịp yến tiệc là vua Khải Định lại gần ngó nghiêng. Vua mặc thường phục và không bao giờ có vương phi hay cung nữ nào ngồi cùng, chỉ ăn uống, ngồi rung chân theo điệu tỷ lệ kèo nhà cái. Có khi tiệc tùng cả nửa ngày, đội tỷ lệ kèo nhà cái công đánh hết bài này lại chuyển sang bài khác, rã rời chân tay nhưng không ai dám nhúc nhích”, cụ Thi kể.

Ở tuổi 101, cụ vẫn có thể chơi tốt nhiều loại tỷ lệ kèo nhà cái cụ.

Vua Khải Định hay sai lính kêu một người trong đội tỷ lệ kèo nhà cái vào đánh đàn. Khi gặp vua, phải quỳ từ đằng xa, lạy đủ năm lạy. Vua ngồi trên ngai trước chiếc đàn tranh, còn tỷ lệ kèo nhà cái công ngồi bệ dưới. Người chơi tỷ lệ kèo nhà cái phải dạo một vài điệu, sau đó lắng nghe vua đánh bản tỷ lệ kèo nhà cái nào thì hòa theo.

Cụ Thi kể, vua Khải Định thích nhất bảnĐại tứ. Bản này rất khó chơi, tay cụ giờ không còn dẻo nên không chơi hoàn thiện được cả bài. “Đánh tỷ lệ kèo nhà cái với vua còn khó hơn xe sợi chỉ manh, phải biết cách phối tỷ lệ kèo nhà cái không được lệch một cung. Nhiều khi mới dạo được vài điệu, vua đột nhiên bỏ đàn đi ra ngoài là mình toát mồ hôi hột. Lân la hỏi lính gác mới biết vua đang có chuyện không vui”, cụ kể.

Vì quá mê tỷ lệ kèo nhà cái, vua Khải Định gọi cụ Thi vào ở gần cung vua nhưng sợ các phép tắc nên cụ không dám vào. Thi thoảng cụ Thi được vua cho ít tiền, về chia đều cho anh em trong đội. Riêng đội tỷ lệ kèo nhà cái của cụ không được thưởng bất cứ vật phẩm nào suốt thời gian phục vụ trong cung. “Mình là tớ, lo hầu vua chứ không dám đòi hỏi gì!”, cụ Thi thật thà.

Năm vua Khải Định băng hà (1925), đội Nhã tỷ lệ kèo nhà cái gần như tan rã. Mãi năm 1932, sau khi vua Bảo Đại chính thức lên ngôi, đội tỷ lệ kèo nhà cái Hòa Thanh mới được triệu tập. Không phải thường xuyên vào chơi tỷ lệ kèo nhà cái cho vua như trước, nhưng dưới thời Bảo Đại, đội tỷ lệ kèo nhà cái của cụ Thi phải lo phục vụ yến tiệc và tiếp đãi các quan khách, đặc biệt là người Pháp. Mỗi lần mở tiệc, thường có một bà vợ người Pháp ngồi cạnh như quan sát mọi động thái của vua.

Cách mạng tháng Tám thành công, đội tỷ lệ kèo nhà cái bị giải thể, người về quê làm ruộng, làm thợ để kiếm sống, riêng cụ Thi vẫn mê mẩn với Nhã tỷ lệ kèo nhà cái. Cùng với những thăng trầm của lịch sử, Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế mai một dần. Những năm gần đây, khi nhà nước có dự án khôi phục Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế, cụ Thi là người đóng góp nhiều công sức.

Cụ Thi cùng con trai Lữ Hữu Bình và chắt nội Lữ Hữu Vinh cùng biểu diễn bản Du xuân trong Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế.

Năm 2003, Nhã tỷ lệ kèo nhà cái được UNESCO công nhận là một trong 28 kiệt tác di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. Cụ Thi được mời tham gia truyền nghề và làm cố vấn cho Đội tỷ lệ kèo nhà cái công Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế. Riêng “độc chiêu” 7 bản Thài cổ dùng trong lễ tế Nam Giao (lễ tế trời đất) đã được cụ cùng con trai cả đánh và ghi âm cho diễn viên diễn xuất trong mỗi dịp tế lễ.

Ở tuổi xưa nay hiếm, cụ Thi vẫn hết lòng truyền nghề cho con cháu. Bốn con trai của cụ đang tham gia đội tỷ lệ kèo nhà cái công Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình Huế (thuộc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô). “Nhã tỷ lệ kèo nhà cái là cuộc đời của tôi rồi. Ngày nào không ôm đàn, cầm dùi gõ trống là tôi thấy khó chịu trong người. Để gìn giữ Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cung đình điều quan trọng là phải đào tạo đội ngũ nghệ nhân trẻ thực sự yêu và sống với nó”, cụ Thi tâm sự cùng những trăn trở về Nhã tỷ lệ kèo nhà cái.

Ông Trương Tuấn Hải, Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống cung đình Huế, nhận xét là tỷ lệ kèo nhà cái công biểu diễn Nhã tỷ lệ kèo nhà cái trong cung đình duy nhất còn lại của triều Nguyễn, cụ Lữ Hữu Thi rất yêu nghề, tận tâm tận lực trong việc làm cố vấn và dạy Nhã tỷ lệ kèo nhà cái cho các tỷ lệ kèo nhà cái công trong nhà hát cũng như các thế hệ trẻ.

"Cụ xứng đáng được gọi là báu vật nhân văn sống. Chúng tôi đang dự thảo hồ sơ phong tặng cụ là nghệ nhân ưu tú”, ông Hải nói.

TheoVNE.

---